23 O mistério da palavra fōrma

Versão 0.0.14 - 14/12/2025

Não foi a intenção deste trabalho “resolver” a questão das raízes da palavra forma. O mistério persiste, e aqui deixo algumas anotações relevantes sobre o que encontrei, embasando a argumentação precedente.

23.2 Ocorrências da palavra fōrma

Segue um resumo da checagem inicial da estrutura de ocorrências e significados do verbete fōrma no “Thesaurus Linguae Latinae”257 Quando indicadas, as autorias referem-se à primeira ocorrência conhecida, em ordem cronológica, tipicamente a ordem em que os trechos estão dispostos nos verbetes deste dicionário, vide o Index librorum scriptorum inscriptionum ex quibus exempla afferuntur258 e o documento Article structure259 do mesmo):

  • I de rerum qualitate:
    • A de figura externa:
      • 1 sensu proprio:
        • a: de corporeis:
          • α de animantibus: Cn. Naevius (270-201 AEC).
          • β de rebus: Marcius Porcius Cato Censorius (234-149 AEC).
          • γ:
            • in universum: Varro (116-27 AEC).
            • εἶδος sensu Aristotelico: Sêneca o Jovem (4 AEC - 65 EC).
        • b de incorporeis: Varro.
      • 2 sensu limitatu: ?
    • B de habitu et ratione:
      • 1 ita ut species, aspectus significetur: Cícero (103-43 AEC).
      • 2 ita ut nom tam externus habitus aut species quam interna velut dispositio et qualitas spectetur:
        • a fere i. q. genus: Cícero.
        • b fere i. q. modus et ratio, qua res aliqua agitur: Cícero.
        • c fere i. q. ordinatio, dispositio, status: Cícero.
        • d fere i. q. natura, vis χαρακτήρ: Cícero.
        • e fere i. q. ‘Begriff’: Cícero.
  • II de ipsis rebus formatis (praeter ea exempla, quibus prevalet notio imaginis vel exemplaris:
    • A de animantibus: Cícero.
    • B de rebus:
      • 1 de corporeis:
        • a de figuris corporatis: Lucrécio (~97-55 AEC).
        • b de rebus arter quadam factis: Cícero.
      • 2 in mathematica: Martianus Minneius Felix Capella Carthaginiensis (?).
      • 3 de incorporeis:
        • a in grammatica: Varro.
        • b in rhetorica: Cícero.
        • c in jurisprudentia: Virgílio (70-19 AEC).
        • d i.q. formula certis verbis concepta: Tertuliano (fim do século II, início do século III EC).
        • e i.q. decretum imperatoris, magistratum sim: Marcus Cornelius Fronto (século II EC).
        • f in medicina: Isidoro de Sevilha (séculos VI-VII EC).
  • III prevalente notione imaginis vel exemplaris:
    • A i. q. imago ad similidudinem alicuius rei formata:
      • 1 proprie:
        • a i. q. effigies, simulacrum: Cícero.
        • b i. q. de scriptio, delineatio: T. Livius Patavinus (59 AEC - 17 EC).
      • 2 translate: Ovídio (43 AEC - 17 ou 18 EC).
    • B i. q. exemplar, ad cuius similitudinem res aliqua formatur:
      • 1 proprie.
      • 2 translate:
        • a i. q. exemplum, quod ad imitandum proponitur: Varro.
        • b fere i. q. regula, norma sim.: Cícero.
        • c i. q. ἰδέα sensu Platonico: Cícero.

Incrementos futuros deste estudo poderiam conter outras considerações filológicas e métricas, como a ocorrência cronológica do termo numa tabela/gráfico quantidade de ocorrências em função do ano/século/período estimado. Mas para isso é necessário ter acesso a um corpus completo da língua latina num formato que facilite esse tipo de análise.

23.3 Significação da palavra fōrma

Este breve apêndice elenca os significados da palavra fōrma.

  • Significados das primeiras ocorrências conhecidas da palavra fōrma260:
    • Fōrma também entendida no sentido de “fôrma”261.

    • …?

  • Significados posteriores da palavra forma:
    • …?

    • “Modo”, “maneira” (no sentido de comportamento, indo então para além das aparências).

References

Afer, Publius Terentius. 1806. Publi Terentii Afri Comoediae in usum elegantiorum hominum. Organizado por Friedrich Heinrich Bothe. Reprint 2022. De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783112632482.
———. 1820. P. Terentii Afri Comoediae: Erecensione Richardi Bentleii. Ictus peraccentus acutos expressi sunt, discentium commodo. Organizado por Richardi Bentleii. Reprint 2021. De Gruyter.
Afer, Publius Terentius, e Alfred Fleckeisen. 1897. P. Terenti Afri comoediae. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana. B. G. Teubner.
Beeson, Charles H. 1922. “The Text Tradition of Donatus’ Commentary on Terence”. Classical Philology 17 (4): 283–305. http://www.jstor.org/stable/263004.
Demetriou, Chrysanthi. 2014. “Aelius Donatus and his commentary on Terence’s comedies”. In The Oxford Handbook of Greek and Roman Comedy, 1º ed, 782–99. Oxford Handbooks. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199743544.013.041.
Donatus, Aelius, e H. T. Karsten. 1913. “Phormio”. In Commenti Donatiani ad Terenti fabulas - scholia genuina et spuria probabiliter separe conatus est, II:215–338. A. W. Sijthoff. https://archive.org/details/commentidonatian00donauoft.
Donatus, Aelius, e Paulus Wessner. 1905. Phormio. Edition Stereotypa Editionis Prioris. Vol. II. Stutgardiae In Aedibus B.G. Teubneri. https://archive.org/details/commentumterenti0002dona.
Ernout, Alfred, e Alfred Meillet. 1951. Dictionnaire Étymologique de la Langue Latine - Histoire des Mots. Paris: Librairie C. Klincksieck. https://archive.org/details/ernout-a.-meillet-a.-dictionnaire-etymologique-de-langue-latine.
———. 2001. Dictionnaire Étymologique de la Langue Latine - Histoire des Mots. Paris: Klincksieck. https://archive.org/details/DictionnaireEtymologiqueDeLaLangueLatine.
Laborie, Sarah, Bruno Bureau, Christian Nicolas, Fanny Meunier, Emmanuelle Raymond, e Marie Rébeillé-Borgella. 2009. “Aelii Donati in Phormionem Terenti commentum”. Atelier des Humanités Numériques (AHN) - ENS Lyon - Université Jean Moulin - Lyon 3. http://hyperdonat.huma-num.fr/editions/html/DonPho.html.
Maltby, Robert. 1991. A Lexicon of Ancient Latin Etymologies. ARCA, Classical e Medieval Texts, Papers e Monographs 25. Francis Cairns Publications. https://archive.org/details/maltby-robert-a-lexicon-of-ancient-latin-etymologies.
Seville, Isidore of, Stephen A. Barney, W. J. Lewis, J. A. Beach, Oliver Berghof, e Muriel Hall. 2006. The Etymologies of Isidore of Seville. Cambridge University Press.
Smith, William. 1859. A dictionary of Greek and Roman antiquities. Little, Brown; Company. https://archive.org/details/adictionarygree05smitgoog.
———. 1890. A dictionary of Greek and Roman antiquities. Vol. I. John Murray. https://archive.org/details/adictionarygree00marigoog.
Terence. 1893. The Comedies of Terence. Traduzido por Henry Thomas Riley e George Colman. New York: Harper; brothers. https://archive.org/details/TheComediesOfTerence_640.
TLL. 1990a. Article Structure - Thesaurus linguae Latinae (TLL). https://thesaurus.badw.de/en/hilfsmittel-fuer-benutzer/article-structure.html.
———. 1990b. Index librorum scriptorum inscriptionum ex quibus exempla afferuntur. https://thesaurus.badw.de/en/tll-digital/index-of-sources.html.
———. 2019a. Thesavrvs lingvae Latinae. F (versão 1). Vol. 6,1. Thesaurus Linguae Latinae. Lipsiae. https://publikationen.badw.de/en/000924310.

  1. TLL (2019a) págs. 1065-1082. Referência dada também em Maltby (1991) pág. 240.↩︎

  2. Checar Demetriou (2014) e Beeson (1922) a respeito de Aelius Donatus, seus comentários e as várias “vicissitudes” na sua transmissão ao longo dos tempos.↩︎

  3. Vide Afer (1806) pág. 313; também em Afer e Fleckeisen (1897) pág. 167 e Afer (1820) pág. 373.↩︎

  4. Vide Terence (1893) pág. 309; uma outra tradução, em verso, está em Terence (1893) pág. 571.↩︎

  5. Disponíveis na íntegra em fontes como Donatus e Karsten (1913) págs. 232 e também em Donatus e Wessner (1905) pág. 378.↩︎

  6. Ernout e Meillet (2001) pág. 247. Verbete também em Ernout e Meillet (1951) págs. 439-440. Traduzido aqui para do francês para o português pela amiga Nahema Falleiros.↩︎

  7. Seville et al. (2006) I.viii.5-ix.6 pág. 45; I.xxvii.4-xxvii.20 pág. 53; X.F.99-G.112 pág. 219; X.R.235-S.247 pág. 228.↩︎

  8. Seville et al. (2006) VIII.xi.5-xi.21 pág. 184.↩︎

  9. TLL (2019a) págs. 1065-1082; verbete compilado por J. Kapp.↩︎

  10. TLL (1990b)↩︎

  11. TLL (1990a)↩︎

  12. Tais como listados no “Thesaurus Linguae Latinae”, TLL (2019a) págs. 1065-1082↩︎

  13. Como no verbete forma de Smith (1859) pág. 545: forma enquanto de fôrma (molde), no mesmo sentido da grega τύπος (afinal, trata-se de um dicionário de objetos). Também em Smith (1890) págs. 872-873↩︎